Kişinin kendisinin ya da başkalarının ölüm tehdidi, yaralanması ya da fiziksel bütünlüğüne yönelik tehdit içeren bir şey yaşamış, buna tanık olmuş ya da bununla yüzleşmiş olması Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) nu en iyi tanımlayan ifadedir. Kişinin korku, çaresizlik veya dehşet hissettiği travmatik bir olaya maruz kalması gibi bir olayın bizzat deneyimlenmesine bağlı olan tek tanıdır (Örneğin bir uzvunun kesilmesi, köpek ısırması, tecavüz, araba kazaları, doğal felaketler, savaş, veya sevilen birinin ani ölümü.)
TSSB temel semptomları arasında
Travmatik olayın sürekli olarak yeniden yaşanması, travma ile ilişkili uyaranlardan kaçınma ve otonomik aşırı uyarılma yer almaktadır. Mağdurlar anılar ve kabuslar yoluyla olayı tekrar tekrar yaşarlar. Anılar aniden ortaya çıktığında, kendilerini olayı yeniden yaşarken bulduklarında, bir flashback yaşarlar. Kendilerine travmayı hatırlatan her şeyden kaçınırlar. Kişiler arası ilişkileri bozabilecek karakteristik bir kısıtlama ya da duygusal tepkisizlik sergilerler.
Bazen olayın belirli yönlerini hatırlayamazlar. Panik bozukluğu olan kişilerde olduğu gibi, yoğun duygular travma anılarını geri getirebileceğinden, mağdurların bilinçsizce duygu deneyiminden kaçınmaya çalışması mümkündür. Genellikle kronik olarak aşırı uyarılır, kolayca irkilir ve çabuk öfkelenirler. Uyuma güçlüğü ve olayla ilgili tekrarlayan müdahaleci rüyalar TSSB mağdurlarının belirgin özellikleridir.
Olayın öznesi çocuklarsa
Travmatik olaylara ilişkin anıları yıllar içinde abartılı hale gelebilir. Örneğin, bazı çocuklar kurtarmaya gelen bir süper kahramanı anılarına dahil ederler. Bu yoğun anılar şekillendirilebilir ve çarpıtmaya maruz kalabilir.
TSSB akut ve kronik olarak alt bölümlere ayrılır. Akut TSSB, olay meydana geldikten bir ay sonra teşhis edilebilir. TSSB üç aydan daha uzun süre devam ettiğinde kronik olarak kabul edilir. Kronik TSSB genellikle daha belirgin kaçınma davranışlarının yanı sıra sosyal fobi gibi ek tanıların daha sık görülmesiyle ilişkilidir. Gecikmeli başlangıçlı TSSB’de, bireyler travmadan hemen sonra çok az belirti gösterir veya hiç belirti göstermez, ancak daha sonra, belki de yıllar sonra, tam gelişmiş TSSB geliştirirler.
Bir travmaya maruz kalan herkes (çoğunluğu TSSB geliştirmek zorunda değildir) veya bir sorun geliştirenler bile mutlaka TSSB olmak zorunda değildir. Araştırmalar, TSSB’si olan kişilerin tipik olarak olaydan önce kendilerinde ya da ailelerinde psikiyatrik sorunlar olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. Birisi bu tür bir örneğe sahip olsa bile, depresyon ya da ilişki sorunları yaşamış olsalar bile, öncesinde ailevi sorunlar gibi bir geçmişleri yoksa TSSB’ye yakalanma ihtimalleri çok düşüktür. Yani temelde TSSB, ruhsal sorunlara karşı zaten bir kırılganlık olduğu için ortaya çıkar.
TSSB, etiyolojisinden emin olduğumuz tek hastalıktır
Birisi kişisel olarak bir travma yaşar ve bir bozukluk geliştirir. Bununla birlikte, bir kişinin TSSB geliştirip geliştirmediği biyolojik, psikolojik ve sosyal faktörleri içeren şaşırtıcı derecede karmaşık bir konudur.
Diğer rahatsızlıklarda olduğu gibi, kendi genel biyolojik ve psikolojik zayıflıklarımızı da beraberimizde getiririz. Kırılganlık, yatkınlık ne kadar büyükse, TSSB geliştirme olasılığımız da o kadar yüksektir. Ailenizde belirli özellikler varsa, bu bozukluğu geliştirme şansınız çok daha yüksektir. Ailede anksiyete öyküsü olması, TSSB için genelleştirilmiş bir biyolojik kırılganlığa işaret eder
Breslau, Davis ve Andreski (1995) 1200 kişiden oluşan rastgele bir örneklemde, kaygılı olma eğilimi gibi özelliklerin yanı sıra minimum eğitim gibi faktörlerin ilk etapta travmatik olaylara maruz kalmayı ve dolayısıyla TSSB için artan bir riski öngördüğünü göstermiştir. Breslau, Lucia ve Alvarado (2006), dışsallaştırma (dışa vurum) sorunları olan 6 yaşındaki çocukların, muhtemelen dışa vurumları nedeniyle travma (saldırı gibi) ile karşılaşma ve daha sonra TSSB geliştirme olasılıklarının daha yüksek olduğunu göstererek bu bulguyu detaylandırmıştır.
Daha yüksek zeka, bu tür travmatik olaylara daha az maruz kalınmasını öngörmüştür. Bazıları en azından kısmen kalıtsal olan kişilik ve diğer özellikler, travmanın meydana gelmesinin muhtemel olduğu (riskli) durumlarda bulunma olasılığını artırarak insanları travma deneyimine yatkın hale getirebilir.
Aile içi istikrarsızlık, dünyanın kontrol edilemez ve potansiyel olarak tehlikeli bir yer olduğu hissini aşılayabilecek bir faktördür, bu nedenle istikrarsız ailelerden gelen bireylerin travma yaşamaları halinde TSSB geliştirme riski altında olmaları şaşırtıcı değildir.
Sosyal ve kültürel faktörler TSSB’nin gelişiminde önemli bir rol oynamaktadır.
Bir dizi araştırmadan elde edilen sonuçlar, etrafınızda güçlü ve destekleyici bir grup insan varsa, (köken aile, geniş aile, okul arkadaşları, komşular, yakın arkadaşlar) bir travma sonrasında TSSB geliştirme olasılığınızın çok daha düşük olduğunu gösterme konusunda tutarlıdır.
Benzer şekilde, aktif sorun çözmeyi içeren olumlu başa çıkma stratejileri koruyucu gibi görünürken, öfkelenmek ve suçu başkalarına atmak daha yüksek TSSB seviyeleri ile ilişkilendirilmiştir. Sosyal destek ağı ne kadar geniş ve derinse, TSSB geliştirme şansı o kadar azdır.
TSSB beynin yapısında ve çalışma biçiminde önemli değişiklikler yapar.
Amigdala
Amigdala, beynimizin strese karşı bir tepki formüle eden bölümüdür. Algılanan tehlikeye yanıt olarak, vücudunuzun geri kalanını çeşitli psikolojik eylemlerin gerekli olduğu konusunda uyarmak için bir ‘alarm’ gönderir. Örneğin, kendinizi savunmak için kaçma, savaşma veya donma eylemlerini etkinleştirmeniz gerekir.
Tehlike ya da algılanan tehlike geçtikten sonra, her şeyi tekrar sakinleştirmek için yeni sinyaller iletilir. TSSB olan bir kişinin amigdalasında genellikle beyin taramalarında tespit edilebilen aşırı aktivite vardır. Bu, amigdalanın çok hassas olduğu, çok kolay tetiklendiği veya olması gerekenden daha uzun süre yüksek alarmda kaldığı durumdur. Belirtiler, aşırı tetikte olma ve algılanan tehditlere karşı aşırı tepki verme, kolayca irkilme ve sıklıkla endişe halinde olma olabilir. Aşırı aktif bir amigdalaya sahip olmak, kötü uyku düzeni de dahil olmak üzere başka fiziksel etkiler de yaratır.
Hipokampüs
Amigdala ile birlikte çalışan hipokampüs, anıları depolayan, sıralayan ve geri getiren beyin dokusudur. TSSB bu bağlantıyı ‘dengesiz’ hale getirebilir. Örneğin, travma geçmişi olmayan bir kişi yüksek bir patlama sesi duyup sıçrasa da, hemen havai fişeklerle bağlantı kurar ve yakınlarda bir havai fişek patladığını fark eder. Amigdala’ya her şeyin yolunda olduğu ve sakin kalmanın uygun olduğu mesajı iletilir.
Travma yaşamış biri ise travmatik bir olayla bağlantı kurabileceğinden havai fişek onları endişe ve korku durumuna sokarak aşırı tepkiler yaratır. Bu durumda, hipokampus amigdalaya her şeyi sakinleştirmesi için mesaj göndermez.
Kapsamlı bir travma geçirdiyseniz bunun beyinde nasıl bir fırtına yarattığını görebilirsiniz. Amigdalanız aşırı aktiftir – ancak onu sakinleştirme sisteminiz etkili değildir – sizi sürekli veya tekrar tekrar ‘tehlike’ modunda bırakır. Bu da aşırı tepkilere ve eylemlere yol açar.
Herkesin TSSB deneyimleri, duygusal ve davranışsal tepkileri, beyinlerinde meydana gelen değişiklikler kendilerine özgüdür.
TSSB Tedavisi
Travma sonrası stres bozukluğuna yönelik terapiler genellikle anılar, duygular, davranışlar ve beden duyumları arasındaki bağlantıyı ‘yeniden kablolamaya’ odaklanır. Olumsuz döngüleri ortadan kaldırmak ve daha sağlıklı beyin fonksiyonları yaratmak için size yeni çağrışımlar ve başa çıkma stratejileri verir.
Bilişsel davranışçı terapi (BDT), TSSB’yi tedavi etmek için sıklıkla kullanılan bir psikoterapi türüdür. BDT, bireylerin travmatik deneyimleriyle ilgili olumsuz düşünce kalıplarını ve davranışlarını tanımlamalarına ve değiştirmelerine yardımcı olabilir.
TSSB’li bireyler için etkili olabilecek diğer terapi türleri arasında, travmatik olayla ilgili korkulan durumlarla veya anılarla kademeli olarak yüzleşmeyi içeren maruz bırakma terapisi ve travmatik anıları işlemek için hızlı göz hareketlerini kullanan göz hareketi duyarsızlaştırma ve yeniden işleme (EMDR) yer alır. EMDR tedavisi, önemli ölçüde daha büyük hipokampal hacimler ve bilateral temporal kutup yapılarını etkileyen bağlantı değişikliklerini gösteren MRI taramalarında gösterilen değişiklikler bildirmiştir.
TSSB, bireyin yaşam kalitesini önemli ölçüde etkileyebilen ciddi bir ruh sağlığı sorunudur. Bununla birlikte, uygun tedavi ile TSSB’li birçok kişi semptomlarını yönetebilir ve genel refahlarını iyileştirebilir.
Uzman Psikolog
KAYNAKLAR
Abnormal Psychology: An Integrative Approach 5th Edition by David. H. Barlow, V.Mark.Durand.
The science and biology of PTSD: https://www.ptsduk.org/what-is-ptsd/the-science-and-biology-of-ptsd/10/