Çekingen Kişilik Bozukluğu
Kaçıngan kişilik bozukluğu olarak da bilinen çekingen kişilik bozukluğunda merkezi özellikler; dışlanma korkusu, eleştirilme korkusu, yetersiz hissetme, değersiz hissetme, mahcup olma korkusu, özgüven düşüklüğü, toplumdan izole olma, sosyal ketlenme yani aşırı sosyal kaygı ile belirgindir. Aşağıdaki yazıda bir çekingen kişilik bozukluğu vaka örneği ile birlikte merak ettiğiniz soruların cevaplarını bulacaksınız.
Çekingen Kişilik Bozukluğu Vaka Örneği
Jane, sınırda kişilik bozukluğu olan ve onu sözlü ve fiziksel olarak taciz eden alkolik bir anne tarafından büyütüldü. Çocukken, kendisinin (Jane) bu kadar kötü muamele görmek için doğası gereği değersiz biri olması gerektiğine inanarak annesinin kötü muamelesine anlam verdi. 20’li yaşlarının sonlarında bir yetişkin olarak Jane, diğerleri onun doğası gereği değersiz ve kötü olduğunu düşünerek reddedeceklerine inanıyordu.
Jane kendini oldukça eleştiriyordu ve kabul edilmeyeceğini tahmin ediyordu. İnsanların ondan hoşlanmayacağını, onun bir ezik olduğunu göreceklerini ve söyleyecek bir şeyi olmayacağını düşünüyordu. En kısa süreli karşılaşmada bile birinin olumsuz veya tarafsız tepki verdiğini algıladığında üzülürdü. Bir satıcı bile olsa ona gülümsemediyse veya biraz ters davrandıysa, Jane bunun nedeninin bir şekilde değersiz veya sevimsiz olması ile ilgili olduğunu düşünür ve üzülürdü. Bir arkadaşından olumlu geri bildirim aldığında bile bunu önemsemezdi. Sonuç olarak, Jane’in çok az arkadaşı vardı ve kesinlikle yakın arkadaşı yoktu.
Çekingen Kişilik Bozukluğu Tanı Kriterleri
Aşağıdakilerden dördünün ya da fazlasının olması ile belirli, genç erişkinlik döneminde başlayan ve değişik koşullar altında ortaya çıkan, toplumsal ketlenmenin, yetersizlik duygularının ve olumsuz değerlendirilmeye aşırı duyarlılığın olduğu sürekli bir örüntü:
1. Eleştirilecek, beğenilmeyecek ya da dışlanacak olma korkusuyla çok fazla kişiler arası ilişki gerektiren mesleki etkinliklerden kaçınma,
2. Sevildiğinden emin olmadıkça insanlarla ilişkiye girmek istememe
3. Mahcup düşeceği ya da alay konusu olacağı korkusuyla yakın ilişkilerde tutukluk gösterme
4. Toplumsal durumlarda eleştireceği ya da dışlanacağı üzerine kafa yorma
5. Yetersizlik duyguları yüzünden yeni kişilerle aynı ortamda bulunduğu durumlarda ketlenme
6. Kendisini toplumsal yönden beceriksiz, kişisel olarak albenisi olmayan biri olarak ya da başkalarından aşağı görme
7. Mahcup düşebileceğinden ötürü kişisel girişimlerde bulunmak ya da yeni etkinliklere katılmak istemez.
Çekingen Kişilik Bozukluğunda Davranışlar
Davranışları şizoid kişilik bozukluğuna benzer. Ama kaçıngan kişiliklere neden diğer insanlarla birlikte olmadıklarını ve uzak durduklarını sorarsanız, değersiz olduklarını, eninde sonunda zaten reddedilecekleri için reddetmeyi önce kendilerinin yaptıklarını söyleyeceklerdir. Özgüvenleri düşüktür. Kaçıngan kişilik bozukluğunun temel özelliği, reddedilmekten kaçınmak için izolasyondur. Yaygın bir sosyal ketlenmeleri vardır. Dışarı pek çıkmazlar, sadece belki birkaç arkadaşları vardır. Kendilerini yetersiz ve değersiz hissederler. Her türlü olumsuz değerlendirmeye karşı aşırı duyarlıdırlar. Örneğin, bir iş görüşmesi olan bir kaçıngan kişi arabayla iş görüşmesine giderken, pozisyona kendisini almayacaklarını bildiğini söyleyerek geri dönüp evine gidebilir ve tabii ki görüşmeye gitmediği için pozisyonu alamaz. Kendi kendini devam ettiren ama aynı zamanda kendi kendini baltalayan bir kişiliktir.
Hem şizoid hem de kaçıngan yani çekingen kişilikler yakın ilişkilerden uzak durma eğilimindedirler. Bununla birlikte, kaçınma bozukluğu olan kişi, gerçekten yakınlık arzular ve başkalarıyla bağlantı kuramama konusunda büyük bir duygusal acı hisseder. Aksine, şizoid yalnız olmayı tercih eder ve başkalarıyla ilgilenmemekle ilgili bir sıkıntı duygusundan yoksundur.
Kaçınan kişilik bozukluğu, sosyal kaygı bozukluğunun daha şiddetli bir biçimidir. Sosyal kaygıda temelde rezil olma kaygısı varken kaçıngan kişilik bozukluğunda eleştiri, dışlanma korkusu ile kaçınma göze çarpar. Birinde rezil olma kaygısı diğerinde yetersizlik duygusu ile ketlenme. Çocukluk çağında şizofreni gelişen kişilerin ebeveynlerinde daha yaygın olduğu bulunmuştur.
Çekingen Kişilik Bozukluğu Nedenleri ve Tedavisi
Bu bozukluğun çağdaş psikodinamik açıklamaları, bireyin ilişkilerde bağlanma korkusunu vurgularken, bilişsel davranışçı yaklaşımlar, bireyin çocukluktaki aşırı ebeveyn eleştirisi nedeniyle reddedilmeye karşı duyarlı olduğunu kabul eder. Bilişsel davranışçı terapinin temel amacı, olumsuz kaçınma döngüsünü kırmaktır. Bu şikâyetlerle gelen danışanlarla EMDR terapisi ve Bilişsel Davranışçı Ekolle çalışılır.
Bahar Erden
Uzman Psikolog/Evlilik ve Aile Terapisti
Durand, V. M., & Barlow, D. H. (2009). Abnormal Psychology (5 th ed.). Belmont, CA:
Wadsworth/Cengage Learning. (Vaka Örneği; Durand, V. M., & Barlow, D. Anormal
Psikoloji kitabından alıntıdır.)
